Türkiye’de dizi bölümü en güçlü devirlerinden birini yaşıyor.

Her akşam, her yaştan insan televizyonda ya da dijital platformlarda ekran başında.

Popüler dizilerde entrika, hata, aldatma, mafya, tarikat, çatışma temaları ağır basıyor.

Ancak sohbetlerde ve toplumsal medyada 1990’ların klasik aile yapısını ve mahalle dayanışmasını merkeze alan diziler hasretle anılıyor.

Peki Bizimkiler, Mahallenin Muhtarları, Süper Baba, Ferhunde Hanımlar üzere imaller o vakit neden popülerdi, bugün neden izlenmiyor?

Kentleşme, rekabet ve Türk dizilerinin yurtdışındaki başarısı dizi içeriklerinin değişmesinde nasıl bir rol oynadı?

BBC Türkçe, uzmanlar ve kesim temsilcileri ile konuştu.

Türk dizilerinin kültürel tesiri üzerine çalışan Prof. Dr. Eylem Yanardağoğlu, Süper Baba, Bizimkiler gibi dizilerin o devirdeki popülerliğini açıklarken 1980 darbesi sonrasındaki toplumsal ve siyasal değişime vurgu yapıyor.

Neoliberal siyasetlerin uygulanmaya başlaması ve kentleşmenin artmasıyla “topluluk” hissinin tehdit altında kaldığını söylüyor.

Prof. Yanardağoğlu’na göre o periyodun aile ve mahalle dizileri bu ortamda bir gereksinime karşılık verdiği için popülerleşti:

“Çocuklarını büyüten bir babaya odaklanan Üstün Baba, klasik aile kıymetleriyle uyumluydu. Bizimkiler üzere programlar, güçlü aile bağlarını ve komşuluk dayanağını vurgulayarak [topluma] nostaljik bir bakış sunuyordu.”

Ancak Yanardağoğlu’na nazaran 2000’ler ile birlikte tüketim toplumunun daha baskın hale gelmesi, kanalların artmasıyla başlayan reyting çabası üzere ögeler dizilerin içeriğinin de değişmesini tetikledi.

‘Artık mahalle diye bir şey kalmadı’

Bizim Mahalle, Kaygısızlar ve Tatlı Kaçıklar üzere 1990’lı yıllara damgasını vurmuş televizyon dizilerinin yönetmeni Temel Gürsu da dizi içeriklerinin evriminde kentlerdeki değişimin tesirine işaret ediyor.

Gürsu, “Artık mahalle diye bir şey kalmadı” diyor:

“Ne çocukların top oynayabileceği bir yer var ne de veresiye alabileceğimiz bakkal.

“O bakkallar, manavlar, kasaplar çok değerli karakterlerdi bizim dizilerimizde. O mahallenin kültürünü yaşatan insanlardı.

“Şimdi her şey AVM’lerin içinde ve kredi kartıyla. Dostluklar bitti.”

Oyuncu Şevval Sam, Türk dizilerinin iki devrini de yakından tanıyan bir isim.

1990 ve 2000’lerde Süper Baba ve Gülbeyaz üzere değerli üretimlerde yer alan Sam, son devirde de tanınan Yasak Elma dizisinde rol aldı.

Şevval Sam, “Ben Harika Baba’ya başladığımdaki konjonktür, gerek teknolojik gerekse sosyoekonomik olarak bugünle kıyaslanamayacak kadar naif ve farklıydı” diyor.

“İnsanlar artık mahallelerde komşuculuk oynamaya vakit bulamıyor ve sonsuz bir süratle geçen hayata yetişmeye çalışıyorlar. Yani bir hayat uğraşı var.”

‘Sıcak yuva hayali sorgulanıyor’

Boğaziçi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ayşe Naz Bulamur da “Sokakları, oyun parkları, restoranları ile kimi alışveriş merkezleri maalesef yeni ‘mahallelerimiz’ oldu. Diziler, mesken ve iş ortasında geçen bu hayatı resmediyor” diyor.

T24 haber sitesindeki haftalık yazılarında Türk dizilerini ve toplumsal yankılarını inceleyen Balamur, öykülerin merkezinde hala aile olduğunu, fakat artık “sıcak bir yuva hayalinin” sorgulandığını düşünüyor.

Pek çok dizide ailelerin sıkıntılı yanları ya da aile içi şiddet ekrana yansıyor.

Bulamur, “Bugünkü diziler ‘evli, keyifli, çocuklu’ efsanesini muvaffakiyetle söndürüyor. Peri masalı yerine yanılgılarını kabul edebilen ve tekrarlamamaya çalışan bir aile ümidi veriyor” diyor.

‘Sınıf atlama fantezisi’

1990’ların dizilerinde çoğunlukla hesaplı yaşamak zorunda olan orta sınıf ailelerin hayatları bahis ediliyordu.

Bugün ise sosyoekonomik açıdan üst sınıflara mensup bireyler, yalılarda yapılan büyük sabah kahvaltıları, holding sahiplerinin yaşantıları ele alınıyor.

Yoksul aileler ise çoğunlukla güçlü bir aile ile müsabakaları ya da çatışmaları üzerinden bahis ediliyor.

Bu dizilerin yüksek enflasyonla uğraş eden Türkiye’nin sosyoekonomik gerçekliğini ne kadar yansıttığı vakit zaman tartışma konusu oluyor.

Prof. Bulamur ihtişamlı evlerde geçen dizilerin izleyiciye sınıf atlama fantezisi sunduğunu düşünüyor.

Senaryolarda zenginliğin yolunun ekseriyetle, evlilikten ya da bir yönetici tarafından keşfedilmekten geçtiğini vurgulayan Bulamur “Bir mucizeyle ekonomik problemlerin çözüleceği hayaline tutunuyoruz” diyor.

Prof. Yanardağoğlu da dizilerin “bir nevi kaçış ve hayal dünyası sunduğunu” hatırlatarak bugünün dünyasında üst sınıfın ömür biçiminin muvaffakiyet ve zenginlik sembolü olarak görüldüğünü vurguluyor.

Yanardağoğlu ayrıyeten mahallî ve milletlerarası izleyicilerin lüks ömürleri, şık kıyafetleri ve gösterişli yerleri görmekten hoşlandığını lisana getiriyor.

‘Diziler global izleyici kitlesinin taleplerini karşılıyor’

Peki Türk dizilerinin yurt dışında artan popülerliği içeriği ne kadar etkiliyor?

Türk dizilerinin Latin Amerika, Orta Doğu ve Avrupa’da izlenmesiyle birlikte yapımcıların mahalle öykülerinden fazla aşk, ihanet ve intikam üzere üniversal temalara yöneldiği söylenebilir mi?

Yanardağoğlu’na nazaran Türk televizyon kesimi, “çeşitli ve giderek globalleşen bir izleyici kitlesinin taleplerini karşılamak için” şekilleniyor.

Yanardağoğlu, genç izleyicilerin farklı bağ dinamiklerine ve süratli tempolu öykülere ilgi gösterdiğini, bunun da dizilerin içeriğini etkilediğini söylüyor.

Şevval Sam da üretimci ve senaristlerin kıssalarını daha geniş kitlelere hitap edecek formda kurgulamaya başladığını düşünüyor.

Aşk, ihanet, güç, intikam, aile bağları üzere mevzuların bu nedenle ön plana çıktığı yorumunu yapıyor.

Sam, Türk dizilerinin dünyaya ihraç edilmesinin hem kültürel hem de ekonomik olarak yarar sağladığının altını çiziyor.

Ancak tecrübeli oyuncu, geniş izleyici kitlesine hitap edebilmek için dramatik dozun arttırıldığı, zenginlik ve ihtişamın ön planda olduğu üretimlerin daha çok tercih edilmeye başladığını, bunun da özgün öykülere olan ilgiyi azalttığını düşünüyor.

‘Dizilerin istikamet değiştirdiğini söyleyemem’

Saygı, Behzat Ç, Can Bağı üzere dizilerin imalcisi Inter Medya’nın kurucusu ve CEO’su Can Okan ise dizilerin büsbütün değiştiği yorumlarına katılmıyor.

“Dizilerdeki anlatımın ve öykülerin yüzde yüz hal ya da istikamet değiştirdiğini söyleyemem” diyen Okan, bugünün üretimlerinde Türkiye’nin kodlarının hala göründüğünü düşünüyor.

Türk dizilerinin yurt dışındaki popülerliğinin içeriği etkilediği fikrine de karşı çıkıyor.

Okan, Türkiye’de bir işin reyting almasının memleketler arası pazarda satılabilmesi ya da yeterli sonuç alabilmesi manasına gelmediğini vurguluyor.

Son periyotta psikoloji ya da tarikatları bahis alan birtakım dizilerin, yurt dışına satılması durumunda “maalesef başarılı olamadığını” söylüyor.

Okan, klasik aile dramaları, zengin-yoksul kıssaları, aşk üçgenleri üzere “Türk DNA’larını taşıyan içeriklerin”, Türkiye’de eskisi kadar reyting alamasa da memleketler arası pazarda daha çok ilgi gördüğünü savunuyor.

Dizilerin Türkiye’deki sosyoekonomik durumu yansıtmadığı tenkitlerine ise katılıyor.

• Türk dizileri bayana karşı şiddet içerdiği için eleştiriliyor
• Kızıl Goncalar dizisi neden tartışma yarattı?
• ‘Yüzyıllık Yalnızlık’ romanı Türkiye’ye iki hapishanenin parmaklıklarından geçerek girdi