Hayvanlar konuşabilseydi, hissettiklerini nasıl söylerdi? Kimi huzurlu mesken hayvanları daima bir memnunluk halindeymiş üzere gözükse de kimileri daha çatışmalı görünüyor. Hatta bazen hayvanlar, klinik teşhis konmuş ruhsal bozuklukları olan insanlardakine benzeri dertli yahut zorlayıcı davranışlar sergiliyor üzere görünebilir. Pekala hayvanlar gerçekte zihinsel hastalıkları insanların yaşadığı üzere mi yaşıyor?

Populer Science’ın aktardığı araştırmaya nazaran hayvanların ne ölçüde zihinsel hastalık yaşayabildiğine ait sorular yüzlerce yıldır soruluyor. Ancak araştırmacılar ve sıradan köpek sahipleri o üzgün gözlerin gerisinde var olabilecek kanılarla ilgili uzun vakittir spekülasyon yaptıysa da; bilimde ve beyin taramalarında kaydedilen çağdaş ilerlemeler, gerçekte tam olarak nelerin döndüğüne yönelik daha net bir tablo sunuyor. Uzmanlar artık birçok memelinin ve hatta tahminen de kimi kuşların, birçok kere insanlara şaşırtan derecede benzeri hallerde anksiyete yaşıyor olabileceğini düşünüyor. Ancak bu benzerlikler muhtemelen bir yere kadar.

Hayvanlardaki zihinsel hastalıklar insanların yaşadıklarına nazaran nasıl kalıyor

Veteriner doktorlar ve hayvan davranış araştırmacıları, hayvanların zihinsel hastalıklar ve psikiyatrik bozukluklar yaşayabildiklerini fakat bunların, beşerlerle büsbütün tıpkı doğrulanabilir biçimlerde gerçekleşmediğini söylüyor. Örneğin anksiyete işaretlerine yönelik tedavi uygulanan köpekler ve kediler, Zihinsel Hastalıkların Teşhis ve İstatistikleri Rehberi‘nin (DSM) resmî “Genelleşmiş Anksiyete Bozukluğu (GAD)” yahut kronik anksiyete tarifini karşılamayabilir.

Bu tarifte birden fazla vakit çok endişelenmekten ve endişelenmeyi denetim etmekte zorlanmaktan bahsediliyor. Beşerler bu tecrübesi tabiplere lisan yardımıyla tanım edebilirken, hayvanlar o halde bağlantı kuramıyor; en azından şimdilik. Bu durum, hayvanların anksiyete ya da öbür zihinsel bozukluklar yaşayıp yaşamadıklarını yalnızca davranışlarını gözlemleme yoluyla söyleyebileceğimiz manasına geliyor. Veteriner tabipler, aksiyonlarında mümkün ispatlar gördüklerinde bir hayvana anksiyete yahut obsesif kompulsif bozukluk tanısı koyabilir. Lakin zihinlerini okuyamazlar, münasebetiyle tam olarak ne kadar hayvanın gerçekte zihinsel hastalıkla ilişkilendirilecek bir zihin durumu yaşıyor olabileceği hala meçhul.

Pennsylvania Üniversitesinde çalışan ve Popular Science‘e konuşan veteriner tabip Yard. Prof. Carlo Siracusa, hayvanların “kesinlikle” zihinsel hastalık yaşayabileceklerini vurguluyor. Siracusa sistemli olarak, kendisinin düşünce yahut endişenin yan eseri olduğunu söylediği saldırganlık yahut yıkıcı davranış işaretleri sergileyen köpek ve kedileri olan müşterilerle çalışıyor. Bu durum kendini, insanlarda görülen kaygıya dayalı anksiyeteye benzeri formda gösteriyor.

Siracusa, aslında insan beyninde hisleri düzenleyen benzeri bölgelerin anksiyete işaretleri sergileyen hayvanlarda da iş başında olduğunu söylüyor. İnsanların ve hayvanların beyinleri boyut ve karmaşıklık bakımından farklılık gösterse de; her iki durumda da duygusal süreçler amigdalada meydana geliyor. Beşerler üzere, ihmal edilen yahut yaşadıkları ortamda birtakım öteki rahatsız edici değişimler gerçekleşen köpekler fevri saldırganlık gösterebiliyor. Beşerler üzere evcil hayvanlarda da zorlayıcı (kompulsif) davranışlar oluşabiliyor.

Fakat hala insanlara has görünen birtakım zihinsel hastalık biçimleri var. Örneğin şizofreni üzere psikoz olayları, insan beyinlerinin karmaşıklığına direkt bağlı görünüyor. Şimdi büsbütün anlaşılmamış olsa da son yıllarda Mount Sinai hastanesi ve öbür kurumlarda çalışan araştırmacıların yaptığı çalışmalar, bilhassa şizofreninin “insan hızlanmış bölgeleri” ismi verilen DNA bölgelerinin sonucu olabileceğini akla getiriyor. Bu bölgeler insanlarda süratli evrimsel değişimlerden geçerken, öbür hayvanlarda birebir kalmış. Söyleyebildiğimiz kadarıyla beşerler dışındaki hayvanlar, toplumsal ortamlarda “güvende olmadıklarını” hissetme kabiliyeti taşımıyor yahut soyut, varoluşsal kavramlar üzerine ümitsizlik sergilemiyor. Bu durum, hayvanların insanlarda mümkün olan belirli tip klinik depresyonları yaşayamayacakları manasına geliyor. Siracusa bunun sebebinin, hayvanlarda uzun vadeli planlama için gerekli olan çok karmaşık prefrontal kortikal işlevin bulunmamasından kaynaklanabileceğini söylüyor. Siracusa, bir hayvanın fizikî beyin işlevine yönelik bu objektif tahlilin, hayvanların öz farkındalık sergileyip sergilemediğiyle ilgili daha felsefi bir sorudan farklı olduğunu söylüyor. Yüzlerce yıldır tartışılan bu sorunun kesin biçimde kanıtlanması güç.

Çiğneme, havlama ve sallanma: Telaşlı bir hayvan nasıl tespit edilir

Siracusa, fiili şartlarda gördüğü olayların pek birçoklarında tasalarını yıkıcı bir halde gösteren hayvanlar bulunduğunu söylüyor. Birtakım durumlarda şiddetli ayrılık anksiyetesi krizlerine giren evcil hayvanlar bunalabilir ve bir dairedeki mobilyalara savaş açabilir. Şiddetli dert yaşayan öteki evcil hayvanlar ise kaygı reaksiyonuyla hırlayabilir ve hatta tanımadıkları insan yahut hayvanlara saldırabilirler. Geçmişteki fevkalâde travmalar da hayvanların zihninde insanlarda olduğu üzere yer edebilir. Söylenenlere nazaran Afganistan’da faal muharebe gören ABD’deki askeri köpeklerin %10 kadar büyük bir kısmına, klinik travma sonrası gerilim bozukluğu teşhisi konmuş.

Fakat Siracusa genelde zihinsel hastalığı olan hayvanların sırf, davranışları sahiplerinin hayatını olumsuz etkiliyorsa saptandıklarını söylüyor. Gerçekte ise olağanda fark edilmeyecek daha düşük düzeyli birtakım anksiyetelerden muzdarip daha büyük bir hayvan kümesi olabileceğini söylüyor. Siracusa ve meslektaşları evcil hayvanların konutta yalnız bırakılmaya nasıl karşılık verdiğinin incelendiği bir çalışma yürüttüklerinde, birçoğunun vaktini sahibini gergin formda bekleyerek geçirdiğini bulmuş.

“Bu olaylarda cisimleri tahrip etmiyorlar, çiş yahut kaka yapmıyorlardı” diyor Siracusa. “Bu olayların gözden kaçması daha mümkün zira pratikte bir sorun yok.”

Hayvanlar ‘delirdiğinde’

Fakat hayvanlardaki zihinsel hastalıklar, kendilerini daha çarpıcı biçimlerde de ortaya koyabilir. Müellif Laurel Braitman, bu hadiselerin birçoğunu 2014 tarihli Hayvan Meczupluğu kitabında araştırıyor. Beşinci kattaki bir dairenin penceresinden atlayarak harika ayrılık anksiyetesi teşhisi konan bir köpeği olan Braitman, son iki yüzyıl boyunca günümüzde zihinsel hastalıklarla ilişkilendirilebilecek zorlayıcı yahut kendine ziyan veren biçimde davranan hayvanlara dair çok sayıda ayrıntılı olay sunuyor. Anksiyeteye yatkın şempanzeler ve gorillerin yiyeceklerini tekrar tekrar yeniden sindirdiği ve kendi dışkılarını yediği çok sayıda örnek var. Milwaukee Hayvanat Bahçesi’nde akranlarından başka kalan genç bir bonobo erkeği olan Brian, söylenenlere nazaran kendi tırnaklarını kopararak ve elini makatına kompulsif halde sokma alışkanlığı geliştirerek reaksiyon vermiş.

Ancak tahminen de en çarpıcı olanı, 1880’li yılların sonlarında Atlantik Okyanusu üzerinden New York’taki hayvanat bahçesine taşınan bir Asya fili olan Tip’in olayı. Tip, söylenenlere nazaran bakıcısı tarafından nizamlı biçimde istismar edilmiş. Olağanda uysal ve sakin görünen Tip, bir gün bakıcısına saldırarak onu öldürene kadar üzerinde tepinmeye çalışmış. Üç yıl sonra Tip tekrar saldırmış ve bu sefer birebir adama dişleriyle vurmaya çalışmış. Bakıcı her iki müsabakadan da kıl hissesi kurtulsa bile yaşanan olay, bu saldırgan ve kelamda “deli” fil ile ne yapılacağıyla ilgili toplumsal bir tartışmanın fitilini ateşlemiş. Vaktinde yayımlanan gazeteler, Tip’in taarruzlar ortasında üç yıl bekleme kararını, onun kelamda kindarlığının ve evvelce planlanmış kana susamışlığının ispatı olarak görmüş.

Gerçekte ise Tip’in bu tepkisel davranışı, hayvanat bahçesinde makûs davranışlara maruz kalan öteki hayvanlar üzere muhtemelen kümesinden zorla ayrılmanın ve doğal olmayan, büyük olasılıkla da travmatik bir deniz seyahatine katlanmanın birikimli bir sonucuydu. Bakıcı, Tip’in ızdırapla ilişkilendirmiş olabileceği uzun bir figür çizgisinin yalnızca son örneğiydi. Central Park yetkilileri bunu o biçimde görmemişti. Sonunda fili infaz etmeye karar vermişlerdi. Tip’in kalıntıları hala Amerikan Tabiat Tarihi Müzesinde duruyor.

Braitman şöyle yazıyor:

“Tip yalnızca öfkeli olduğu ya da bariz halde aklını kaçırdığı için değil; onu denetim etmeyi amaçlayan, ona zincir vurmak isteyen adamlara karşı şiddet gösterdiği için meczup kabul edilmişti. Tip’in berbatlığı onun cinnet geçirmesine sebep olmuş, bu da onun berbat davranışlarını güçlendirmişti” diye ekliyor Braitman. “Tip, insanların anlamadığı yahut korktuğu şeyi cezalandırma eğiliminin bir kurbanıydı.”

Siracusa, kendisinin etkileşim kurduğu birtakım mesken hayvanlarında da bir ölçü misal bir dinamiğin vuku bulduğunu gördüğünü söylüyor. Fonksiyonsuz yahut istenmeyen davranışların ufak işaretlerini gösteren hayvanları cezalandıran evcil hayvan sahipleri, aslında bir hayvanın erken anksiyete işaretlerini körükleyerek sorunu daha da makûs hale getiriyor olabilir. Siracusa bu dinamiği genel sınırlarıyla çocuklara dayak atan eski kuşak ebeveynlere benzetiyor: Bu aksiyon, sonrasında saldırgan yahut şiddetli bir davranış biçiminde ortaya çıkıyor.

“Bence bu model; köpek davranışını bu biçimde yorumlamak, daha his tabanlı bir davranış yorumuna kıyasla hala daha yaygın” diyor Siracusa. “Fakat hiçbir sağlam bilimsel temeli yok.”

Bilim artık hayvanların hislerini daha fazla ciddiye alıyor

Hayvanlardaki zihinsel hastalıklara yönelik tavırlar vakitle değişti. Köpekler ve kediler üzere uzun vakittir “iş” için kullanılan evcil hayvanlar, artık ailenin bir kesimi olarak görülüyor. Bu daha yakın irtibat, insanların duygusal bozulma işaretlerine daha çok dikkat ediyor olabileceği manasına geliyor. Bilimsel toplulukta da bir değişim oldu. Charles Darwin üzere 19’ncu yüzyılın önde gelen hayvan gözlemcileri, canlıların varsayımsal duygusal durumları üzerine sistemli formda yorum yapsa da Braitman, bu uygulamanın B. F. Skinner üzere öncü davranış bilimcilerin yükselişiyle 100 yıl sonra daha ender hale geldiğini söylüyor. Hayvanlarda insan gibisi zihinsel hastalıkların görülmesi, çoklukla objektif bilime karşıt olduğu düşünülen bir uygulama olan antrofomorfizmle ilişkilendirilir hale gelmişti.

“Antrofomorfizm, davranış biliminde uzun bir müddettir ayıp bir kelimeydi” diye yazıyor Braitman.

Fakat beyin taramalarında ve hayvan psikobiyolojisini anlamanın daha objektif başka ölçütlerinde gerçekleşen çağdaş ilerlemeler, daha çok benzerlik olduğunu göstermeye devam ediyor. Tüm bunlar, daha yeni ve ilaca dayalı tedavi dalgalarına da katkıda bulundu. 2017 yılında araştırma firması Packaged Facts’ın ABD çapında yürüttüğü ve The Washington Post gazetesinin atıf yaptığı bir evcil hayvan anketi, köpek sahiplerinin %8’inin ve kedi sahiplerinin de %6’sının evcil hayvanlarına anksiyete yahut ruh halini sakinleştirme maksadıyla ilaç verdiğinin kestirim edildiğini gösteriyor. Clomicalm, Sileo, Anipryl ve Prozac’ın bir köpek versiyonu, geçtiğimiz yıllarda hayvanlara yazılan ilaçlar ortasında. Siracusa, uç noktalı olaylarda bu ilaçların kullanımına olumlu bakıyor ama reçetelere fazla yazılıyor olabileceklerinden telaş duyuyor. Siracusa, sedatifler üzere tanınan hayvan terapilerine çabuk başvurmanın, bir sorunu çözmekten çok onu maskelemekle sonuçlanabileceğini belirtiyor.

Halkın hayvanlardaki zihinsel hastalıkların daha çok farkına varması, hayvanların gereksiz yere çektiği ızdırapları azaltmaya yardımcı olabilir. Evcil hayvan sahipleneceklere teklifte bulunan Siracusa, hayvanların rahatsız hissetmesini önlemek için birinci olarak ne yapılabileceğinin düşünülmesi gerektiğini belirtiyor. Halihazırda hayvanları olanlar da anksiyete oluşumunun erken işaretlerine dikkat etmeli ve bunları asla görmezden gelmemeli. Ufak bir kompulsif tuhaflık halinde başlayan bir şey, vakitle yıkıcı ve tahminen de tehlikeli bir davranışa hakikat evrimleşebilir. Siracusa araştırma yapmanın ve hayvanların davranışıyla ilgili mevcut pek çok yanlış anlamanın mağduru olmamanın da ehemmiyet taşıdığını söylüyor. Bu listenin başında da bir köpeğin kuyruk sallamasının onun keyifli olduğu manasına geldiğine dönük yaygın görüş bulunuyor olabilir. Siracusa’ya nazaran bu kuramı destekleyen fazla bulgu yok.

“Öğrencilerime her vakit şayet istismara maruz kalan birini anlamak istiyorsanız kalçasına değil, yüzüne bakmalarını söylerim” diyor Siracusa. “Köpekler için de birebiri geçerli. Hayvanın hızı çok daha fazlasını söylerken herkes neden kuyruğa bu kadar takmış?”