Akdeniz Üniversitesi’nde “Kooperatifler Neden Batar” başlıklı bir araştırma yapıldı. Araştırmacının kendisi de 16 yılık bir kooperatif üyesi Alihan Uçar sorusunun karşılığını Cumhuriyet’le paylaştı.
Bu araştırmayı yapma muhtaçlığı nasıl oluştu?
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği her ay tertipli olarak kurulan ve kapanan şirket istatistikleri yayınlıyor. Bu istatistiklere baktığımda 2010- 2013 yılları ortasında kurulan her 100 şirkete karşılık 19’unun, kurulan her 100 kooperatife karşılık 105’inin, kurulan her 100 ziraî kooperatifin 45’inin kapandığı verisini yani, kooperatiflerin kapanma oranlarının kapanan şirket oranlarının 5 katı olduğunu gördüm. Kendim de 16 yıllık bir ziraî kooperatif üyesiyim. Ve “biz bu kooperatifçiliği neden yapamıyoruz” sorusuyla karşı karşıya geldim. Literatürü taradığımda, başarılı kooperatifler üzerine yapılan araştırmalarda bir birikim kaydedildiğini fakat başarısızlık üzerine manalı bir birikim olmadığını fark ettim. Bu bakımdan başarısızlığın gerisinde ötelenen, görmezden gelinen nedenlerin, kör noktaların peşine düştüm.
Türkiye’de kooperatiflerin ortalama ömrü konusunda bir bilgi var mı elimizde?
Bu alanda ben bir dataya, araştırmaya rastlamadım. Bunun da araştırılması gerekir. Benim araştırdığım alanda ortalama 18 yıl olduğunu söyleyebilirim. 7 – 26 yıl ortasında bir geçmişe sahip olunuyor genelde. Bu bir insanın ortalama çalışma ömrü üzere. 25 yaşında kooperatif üyesi olmuş, 50 yaşında kooperatif kapanmış üzere düşünebiliriz. 100 yıla yaklaşan birliklerimiz de var.
TARİŞ, Marmara Birlik, Trakya Birlik üzere. Bunların ortak özelliğinin 1950’lerin ve öncesinin teşebbüsleri olduğunu görüyoruz. Üretim yapılan bir devirde üyelerine restrun dağıtmadan sermaye birikimi ile kurulup, banka sahibi olacak kadar ileri bir noktaya gidilmiş. Bilhassa 80 ortalarından itibaren rüzgar değişmiş ve bu birlikler de birikim yapmaktan çok kendi ellerindekini müdafaanın uğraşına düşmüşler, kamu takviyesi sıfırlanmış. Benim odağıma aldığım kooperatifler 1980 – 2010 ortasında, üretimin geriye itildiği, üretime dayanak varmış üzere görünen ancak pratikte adil bir dayanak dağıtımın olmadığı periyotta kurulup kapanan kooperatifler.
İHTİYAÇTAN ÖRGÜTLENMEYEN KOOPERATİFLER
Kooperatiflerin başarısızlığı nerede başlıyor, en baştan mı mesela, kuruluşundan mı?
Bir kooperatif kurulurken tüm kurucular, teşebbüsçüler heyecanla, hevesle, müspet bir yaklaşım içinde oluyorlar. Bu yaklaşım bir yandan güzel lakin bir ekip handikapları beraberinde getiriyor. Kimse kuruluş evresinde negatif hususları, manileri konuşmak istemiyor, ‘arkadaşlar emek veriyor, çıkıntılık yapmayayım, aman ağzımızın tadı bozulmasın’ yaklaşımıyla bizim küme düşünü kavramıyla tabir ettiğimiz bir ortamda kararlar üretiliyor.
Halbuki orada birçok sorunun gündeme gelmesi, tartışılması gerekiyor. Bu yapılmayan tartışmalar daha sonraki devirde ortaya çıkıyor. Fizibilite, sermaye, işgücü, maniler başta gündeme gelmiyor. Bu kooperatife hakikaten muhtaçlık var mı, varsa nerede ne kadar muhtaçlık var soruları yanıtını bulamadan kooperatif kuruluyor.
ŞİRKETLEŞEN KOOPERATİFLER
Kooperatiflerin başarısız olmasında piyasa şartları ne kadar tesirli oluyor?
Üreticiden tüketiciye direkt bir zincir kurulamadığında, eserler bir yerde piyasa şartlarına tabi oluyor. Kooperatiften bir sonraki halka bir market, aracı kuruluş olabiliyor. O vakit kooperatif taşeronlaşıyor ve piyasanın talep ettiği fiyatta, nitelikte, nicelikte ve süratte eser üretmek durumunda kalıyor.
Bu da kooperatiflerin varoluş unsurunu bozucu bir tesire yol açabiliyor. Orta malların kalitesi, çalışan emekçinin teminatı, ortaya çıkan eserin kalitesi üzere. Kooperatifler piyasa şartlarına tabi oluyor. Sizden lekesiz elma isteniyor ve tarım kooperatifi tahminen ilaç kullanmadan üretecekken ilaç kullanmaya başlayabiliyor ve bu kooperatifler bir müddet sonra şirketleşmeye başlıyor.
Kooperatifin şirketleşmesi ne manaya geliyor?
Kooperatifleri şirketlerden ayıran boyutu toplumsal boyutudur. Başarıyı tanımlarken kar maksimizasyonu muvaffakiyetin kriteri oluyor. Tahminen 1 işveren değil 5 ya da 10 işveren oluyor farklı olarak. Kar maksimizasyonu ön planda olunca başarılı bir şirket oluyorsunuz fakat başarılı bir kooperatif olmuyorsunuz. Azamî kar neredeyse ona yöneliyorsunuz ve bu kooperatifçiliğin, dayanışma, demokratik iştirak, şeffaf idare, toplumsal kalkınma üzere unsurlarından taviz verilmesine yol açıyor. Elbette kooperatif, kooperatifin üyeleri kar elde etmeli, para kazanmalı fakat odağı yalnızca bu olmamalıdır.
Ne yapıldığından çok nasıl yapıldığı sorusu değer kazanıyor. Burada da prensipler devreye giriyor. Bir sıkıntıyla karşılaşıldığında, bu sorun nasıl çözülür sorusu sorulduğunda genel ortamın verdiği birinci karşılık vardır bir de prensiplere bakıp aradığınız bir karşılık olur. Üç beş kişi ile çok süratli karar alıp, çok yararlı çakabilirsiniz. Fakat uzun vadede aidiyet sorunu ve çatışmalar ortaya çıkıyor. Bir topluluk inancı yaratılıyor, 3 yıl boyunca hiçbir rapor sunulmamış. 3 yıl sonunda 3 yılın arbedesinin yapıldığını görüyoruz. Bilgi talep edilmese de kooperatifçilikte ısrarla birtakım formalitelerin yerine getirilmesi gerekiyor. Birtakım belediyeler bilançolarını afiş olarak asıyor, bu çok bedelli. Zira talep edilmesini alıştırmak gerekiyor, bu gelenekselleşmeli.
YERELDEN KATILIMSIZ BÖLGEYİ KALKINDIRAYIMCILIK
Kooperatiflere toplumsal yarar motivasyonu ile de üye olanlar az değil fakat.
Evet lakin bu sefer toplumsal sorumluluk projesi üzere kooperatifçilik yapılmaya çalışılıyor. Bunu bilhassa entelektüel, toplumsal, mali sermayesi olan kentli sınıfların yerelle iş birliği yapmaya çalışmalarında görüyoruz. Bir müddet sonra yerelin iştiraki sağlanamadığında, bu “bölgeyi kalkındırayımcı” anlayışla toplumsal, ekonomik, entelektüel sermayeye sahip olanlar kooperatifin lideri haline geliyorlar. Başta bu türlü bir liderlik, iktidar talep etmeseler dahi bu duruma geliniyor ve kooperatifler birkaç insan üzerinden yürüyen yapılara dönüşüyor. Bu da tekrar kooperatif olmuyor. Kent merkezli topluluk kooperatiflerinde bu örneklerle karşılaşmak çok mümkün.
Geleneksel kooperatifler, yani yerelden birbirine ekonomik, entelektüel ve toplumsal sermaye bakımından yakın insanların kurduğu kooperatifler bu manada üretim yapıp, üyelerine gelir dağıtmada daha başarılı olabiliyor.
KAYNAKLARA ERİŞİM İÇİN KURULAN KOOPERATİFLER
Kaynaklara erişim kooperatif muvaffakiyetini nasıl etkiliyor?
Kaynakların adil dağıtılmaması kooperatiflerin başarısızlığına neden olabiliyor. Birebir periyotta kurulan bir kooperatif 2 yıl boyunca bir kamu mali takviyesine ulaşmak için proje hazırlıyor, tüm kanallardan geçiyor daha sonra bir bakan imzası alamadığı için iki yıllık emek çöp olurken, birebir vilayette diğer bir kooperatif toplumsal sermayesi ve ilgi ağları ile hiç o kadar da hazırlık yapmamasına karşın tıpkı kamu mali dayanağına ulaşabiliyor.
Bu kooperatiflerde motivasyonu etkileyebiliyor. Öteki taraftan yalnızca kaynak transferi için kurulan, kuruluş motivasyonu kaynağa erişmek olan kooperatifler de uzun ömürlü olmuyor. Kaynaklara erişim başta bir muvaffakiyet üzere görünse de uzun vadede yalnızca bu motivasyonla adım atıldıysa sonuç hiç de o denli olmuyor. Kelam gelimi, kamu mali takviyesini alıyor, bu takviyesi üyelerine dağıtıyor ancak üyeler bu mali takviyesi yere, traktöre çeviriyor.
Bakıyorsunuz bu kooperatif 12 yıl boyunca genel heyet yapmamış ve 12 yıl sonra tekrar genel konsey yapma sebebi tekrar bir kamu mali takviyesine erişmek oluyor. Bu da o kooperatifin uzun erimli olmasına, başarıyı hem mali hem toplumsal bakımdan tanımladığımızda erişememesine, yani başarısız olmasıyla sonuçlanıyor.
BİRBİRİNE MUHTAÇLIĞI OLAN BİRBİRİNDEN HABERSİZ KOOPERATİFLER
Kooperatifler ortası dayanışmanın muvaffakiyete tesiri nasıl?
Benim araştırmamı yürüttüğüm kooperatiflerde tıpkı devirde kurulan kooperatiften yalnızca biri oburunun genel konseyine konuk olmuştu. İki kooperatif ortasında 30 kilometre ara var, her biri birebir problemle karşı karşıya. Bu iki kooperatifle de görüşen bir kurum var, İl Tarım Müdürlüğü ve İl Tarım müdürlüğü de bu iki kooperatifi birbiriyle tanıştırmıyor.
Durum bu. Şöyle bir örnekle karşılaştım, bir kooperatif süt topluyor, kendi hayvanları yok, kendi bölgesinde üretici yok, günde 300 km yaparak süt topluyor ki sütü peynir, yoğurt yapıp satacak. Biraz ilerisinde bir öbür kooperatifin hayvanları var, sütü var lakin bu sütü işleyecek, katma kıymetli esere dönüştürecek tesisi yok ve bu iki kooperatifin üyeleri birbiriyle bağlantı içinde değil. Bunlar başarısızlıkta kör alanlar. Mantıken iki tarafında kazanacağı bir değiş tokuş var lakin gerçekleşmiyor.
DİKEY BAĞLAR YATAY ALAKALARA TERCİH EDİLİYOR
Neden?
Biz bu tıp nedenleri araştırdığımızda rasyonel bir neden arıyoruz lakin bazen neden yalnızca duygusal, irrasyonel nedenler olabiliyor. Sosyolojik nedenler olabiliyor. Her kooperatif kendi bölgesinde bir itibar yaratmanın, bir tesir yaratmanın peşinde oluyor. Bizim kooperatifimiz yaptı onların kooperatifi yapamadı üzere. Bu yaklaşımla da ortaya bir dayanışma değil rekabet çıkıyor. Daha içe dönük yapılara dönüşüyorlar. Kol kırılır yen içinde kırılır idareleri kuruluyor. Eksiklikleri ile yüzleşmiyor, bunları gündeme getirmeye çalışmıyor, bu eksiklikleri kapatmak için dışarıdan yardım talep etmiyorlar.
Diğer taraftan sosyolojik olarak yakın olmadığı bir topluluk ile iş birliğine girmeyi tercih etmiyor. Kendi toplumsal ağlarını, sermayesini kamu kaynaklarını erişim için başkasından gizleyebiliyor. Bunlar da kaynaklara erişim bakımından rekabeti perçinliyor. Müşterilere ulaşım bakımından değil de bilhassa kaynaklara erişim bakımından bu rekabeti ve sonuçlarını alanda gözlemleyebiliyorsunuz. Kooperatifler birbirleriyle yatay münasebetler kurmak yerine, gücün kaynağın merkezi ile dikey bağlar kurmayı tercih ediyor. Bu da uzun vadede kayıpları getiriyor zira birbirleriyle yatay bağlantılar kursalar tahminen o dikey ilgilere bile muhtaçlıkları kalmayacak.
Çözüm için ‘eğitim şart’, kooperatifçilik eğitimi verilsin birinci akla gelenlerden. Cem Yılmaz’ın güldürü sinemasındaki Kooperatif Kemal karakteri üzere karikatürleşmeye dönüşmeden bu mümkün mü?
‘Eğitim şart’ mizahi bir şablona dönüştü. Eğitim lakin eğitimin de tarifi burada değerli. Var olanı vermek üzerinden bir eğitim nizamı, tertibin tekrarı üzerinden bir eğitim verdiğinizde tertibi çoğaltmış oluyorsunuz, toplumsal değişime, zihinsel değişime yol açmayabiliyor. Eğitimi, ideolojisi ile verebilirseniz bir manası oluyor. Kooperatifler aslında bu eğitimin bir imkanı da olabilir. Öbür bir üretim tüketim biçiminin ortaya çıkmasına ve bu üretim ve tüketim biçimi içinde zihniyetin dönüşümüne yol açabilir. Kar odaklı bir muvaffakiyet maksadı etrafında örgütlenmiş bir eğitim buna hizmet etmeyecektir. Daha demokratik, iştirakçi, ortak üretim içinde kooperatifin kendisi bir eğitim sistemi olarak işleyebilir.
Tüm bu anlatımlarınızdan yola çıkarak kooperatifler neden batar, dersek hangi başlıklar altında toplarız?
Birincisi muhtaçlık yoksa, yani ortaya konulan, talep edilen, giderilmesi gereken bir muhtaçlık olmadığı halde kurulduysa. Sözgelimi, kooperatifin girdiği alanda yüzde 10 – 15’lik bir alanı domine edebiliyor mu sorusu kıymetli. Üretim bazlı bakıldığında bu türlü bir hesaplamaya hiç girilmiyor. Kooperatifte bağlar zedelenince küçük yerlerde düğün, cenaze pek çok bağlantı de zedeleniyor. Muhtaçlık yalnızca kaynaklara erişim olarak tanımlandığında ya da ya da halihazırda kaynakları olanların toplumsal sorumluluk motivasyonu ile başlatılan kooperatifler batıyor. İkincisi, yerelleşemeyen, mahallî bağlantılarını yatay bir formda kuramayanlar ve son olarak özyönetim, ortak sorumluluk, dayanışma, demokratik iştirak, ortak üretim üzere temel prensipleri hayata geçiremeyen kooperatifler uzun vadeli olmuyor ve sonunda batıyor.
